Ξενοφώντας Γάμβας
Του Φίλιππα Π. Γιωβάννη
Έγινε, τα τέλη του 1987, στην «(CURRIER GALLERY OF ART» του Μάντσεστερ της Νέας Αγγλίας (ΗΠΑ) αντιπροσωπευτική έκθεση ορθόδοξης αγιογραφίας προς τιμή του Ήπειρώτη αγιογράφου Ξενοφώντα Γάμβα.
Ο Ξενοφών Γάμβας γεννήθηκε το 1884 στα Σωφράτικα της Δρόπολης, τρίτο παιδί του παπα – Βαγγέλη και της Ακρίβως (Αναγνωστόπουλου).
Από οκτώ χρονών είχε κιόλας επιδείξει το ταλέντο και το καλλιτεχνικό του ενδιαφέρον, άλλα ο δρόμος για την ζωγραφική και την παραπέρα μόρφωσή του, άνοιξε όταν ο πατέρας του ξενιτεύτηκε στην Κωνσταντινούπολη και τον πήρε κοντά του.
Ο παπα – Βαγγέλης Γάμβας, χρόνια παπάς στα Σωφράτικα, ξενιτεύτηκε όταν ο γιατρός του χωριού Νικόλας Αναγνωστόπουλος, αποφάσισε να γίνει κι’ εκείνος παπάς. Δύο παπάδες στο ίδιο χωριό δεν χωρούσαν και αποφάσισαν, μεταξύ τους, να φύγει ο παπα – Βαγγέλης μια κι’ ο παπά Νικόλας ήταν γιατρός και τον είχε ανάγκη το χωριό. Με συστατική επιστολή του
Μητροπολίτη Αργυροκάστρου πήρε μια ενορία της Πόλης και αργότερα (χήρος πια) τον τίτλο του Αρχιμανδρίτη. Όταν οι δύο γυιοί του (Δημήτρης και Ξενοφώντας) ήρθαν σε ηλικία για σπουδές, τους κάλεσε κοντά του.
Στην Πόλη ο Ξενοφώντας Γάμβας γράφτηκε στην Μεγάλη του Γένους Σχολή, απ’ όπου απεφοίτησε, έχοντας μια άριστη εκπαίδευση (γνώστης τεσσάρων γλωσσών, της Μουσικής και της Αγιογραφίας).
Στο γύρισμα του 20ου αιώνα, όμως, το μεταναστευτικό ρεύμα προς την Αμερική, τράβηξε το ενδιαφέρον πολλών νέων με όνειρα για καλύτερη ζωή. Έτσι στα 1906 ξενιτεύεται μαζί με τον αδελφό του στο Λόουελ της Μασαχουσέτης και μετά στο Φίτσμπουργ της ίδιας πολιτείας, όπου δούλεψε στην εταιρεία «IVER JOHNSON ARM AND CYCLEWORKS» απ’ όπου συνταξιοδοτήθηκε σε ηλικία 60 ετών.
Τα πρώτα χρόνια στην Αμερική, η επίδοσή του στην αγιογραφία βασίστηκε στις προσωπικές επαφές, χωρίς κανένα ενδιαφέρον για την κάλυψη βιοποριστικών εξόδων.
Στα 1913, με την απελευθέρωση της Ηπείρου, έρχεται στην ιδιαίτερη πατρίδα του, όπου παντρεύεται την Ευδοξία Σπ. Ηλιοπούλου απ’ την Δούβιανη. Το διάστημα αυτό βοηθάει τον αγώνα, για να κρατηθεί η περιοχή Ελληνική, ζωγραφίζοντας πολιτικές αφίσες και σκίτσα για την ελληνική εφημερίδα του Αργυροκάστρου που εκδιδόταν τότε για τον σκοπό αυτό.
Γυρίζει στην Αμερική μαζί με την σύζυγό του, ξαναεργάζεται στην ίδια εταιρεία και έφτιαξε μια μεγάλη οικογένεια (έξη κόρες και δύο γυιούς).
Οι διευθυντές του εργοστασίου που εργαζόταν, δεν ήξεραν ότι ανάμεσα στους εργαζόμενους υπήρχε ένας καλλιτέχνης ως την στιγμή που έφτιαξε το πορτραίτο του αρχιδιευθυντού κι από τότε ως την ήμερα που πήρε σύνταξη, είχε το ελεύθερο για άδειες «άνευ αποδοχών» και την κατ’ αποκλειστικότητα αφοσίωση στην αγιογραφία.
Το 1919 αναλαμβάνει την πρώτη μεγάλη δουλειά στην τοπική ενορία της Αγίας Τριάδας Φίτσμπουργκ, όπου σώζεται σήμερα ο Ευαγγελισμός στα βημόθυρα της εκκλησίας.
Μετά από αυτήν την δουλειά αναλαμβάνει την αγιογράφηση πολλών ελληνορθόδοξων εκκλησιών των Η. Π.Α. και του Καναδά.
Οι Ελληνοαμερικανικές κοινότητες μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο άρχισαν να έχουν την εκτίμηση από τους Αμερικανούς (λόγω της στάσης της Ελλάδας στον πόλεμο αυτό) με ανοδικές επιπτώσεις στην κοινωνική και οικονομική τους ζωή. Τότε κτίστηκαν οι πρώτες μεγάλες εκκλησίες, πνευματικά κέντρα, σχολεία κλπ. Για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών των εκκλησιών, χρειάστηκε να κάνουν παραγγελίες στην Ελλάδα, αλλά και να καλέσουν πολλούς αγιογράφους για να εργαστούν στην Αμερική.
Αυτή είναι η μεγαλύτερη περίοδος της δουλειάς του Γάμβα. Δουλειά βασισμένη στις επιρροές που από καιρό είχε δεχθεί ο ελληνικός χώρος με το «Ιταλορωσικό» στυλ της αγιογραφίας (το γνωστό σαν στυλ Αναγεννήσεως), αποδεκτό από τους Ελληνοαμερικάνικους σαν κάτι καινούργιο μέσα στην καινούργια πατρίδα τους και (κατά άλλες απόψεις) σαν πλησίασμα προς τα άλλα χριστιανικά δόγματα, ώστε οι νέοι να μην έχουν να ζηλέψουν τίποτε από αυτούς (επέκταση είναι και η δημιουργία χορωδιών, το ξύρισμα των παπάδων, οι άνετοι πάγκοι μέσα στην εκκλησία, δυτικά αρχιτεκτονικά στοιχεία κλπ.).
Το τέλος του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου βρίσκει πάλι τους Έλληνες μετανάστες εθνικά υπερήφανους, με θρησκευτικό ηγέτη τον Ηπειρώτη Αθηναγόρα (από το 1948 Πατριάρχη Κων/πόλης), ο οποίος παροτρύνει τις κοινότητες να κτίσουν καινούργιες εκκλησίες με έντονα τα Βυζαντινά στοιχεία τόσο στην αρχιτεκτονική όσο και στην αγιογραφία.
(Είναι η εποχή του μεταναστευτικού ρεύματος των Βορειοηπειρωτών προσφύγων στην Αμερική, στην οποία ανήκει ό μεγάλος αγιογράφος Κώστας Γιούσης «εκ Χλωμού Βορ. Ηπείρου»).
Το σύνθημα για «επιστροφή στις ρίζες» βρίσκει τον Γάμβα φτασμένο αγιογράφο. Από τα πρώτα βήματα, απαλλαγμένος από τον φορμαλισμό των γραμμών, με προσωπική σφραγίδα και ετερότητα στη δόμηση των προσώπων και των άλλων μερών της εικόνας ξαναβλέπει το πλούσιο, πηγαίο και αυθόρμητο χρώμα της Βυζαντινής τέχνης. Τα παλιά χειρόγραφα και οι τεχνικές που διδάχτηκε στα πρώτα βήματά του στην Πόλη, αλλά και η ευλάβεια και θρησκευτικότητα που τον διέκριναν, τον είχαν ήδη οδηγήσει στο να εκφράζει το προσωπογραφικό στοιχείο όχι σαν λύση για περισσότερη καλλιτεχνικότητα, αλλά σαν δυνατότητα να αποδώσει πιο ορθόδοξα το δόγμα της ενσαρκώσεως του Θεού. Έτσι τα δέκα τελευταία χρόνια της ζωής του, το έργο του έχει αποκλειστικά τον Βυζαντινό παραδοσιακό χαρακτήρα δουλεμένο με αυγοτέμπερες.
Ο απολογισμός των έργων του Ξενοφώντα Γάμβα στην Αμερική ως τον θάνατό του σε ηλικία 85 χρονών, είναι πάνω από χίλιες αγιογραφίες με λάδι στην πλειοψηφία τους.
Έργα του σώζονται σε εκατό και πλέον εκκλησίες από την Νότια Λουϊζιάνα ως τον Καναδά. Έργα του, προσωπικά του αντικείμενα και φωτογραφίες είναι εκτεθειμένα στην Ιστορική κοινότητα Φίτσμπουργκ.
Μια άλλη πλευρά της καλλιτεχνικής ζωής του Γάμβα στην Αμερική, είναι η μουσική (Βυζαντινή και Ηπειρώτικη). Προσπάθησε με τις γνώσεις του, το βιολί του και την φωνή του (τενόρος), να προβάλλει την Ηπειρώτικη μουσική στο Ελληνοαμερικάνικο στοιχείο. Αποτέλεσμα αυτής της προσπάθειας ήταν η δημιουργία της δισκογραφικής εταιρείας «Ο ΠΥΡΡΟΣ» με συνεργάτες κι άλλους Ηπειρώτες και σκοπό την διάδοση και διάσωση των Ηπειρωτικών τραγουδιών στα αμερικανογεννημένα ηπειρωτόπουλα.
Πολλές φορές του ζητήθηκε η συνεργασία από τα περιοδικά LΙFΕ και «SΑΤURDΑΥ ΕVΕΝΙΝG ΡΟSΤ» σε θέματα που αφορούσαν την δουλειά του.
Για την προσφορά του στον Ελληνισμό και την Ορθοδοξία της Αμερικής τιμήθηκε, πριν τον θάνατό του, από την Μητρόπολη Νέας Αγγλίας (Βοστώνης) και τις Ελληνοαμερικανικές κοινότητες.
Από το περιοδικό «Ηπειρωτική Εταιρεία»
Φωτογραφίες από το filipjovanis.blogspot.com