Η βαρελοποιία σε Τσιάτιστα και Σωπική και «ο μύθος» της προστασίας του Αλί

Γράφει ο Αλκιβιάδης Νταλές

Ανατρέχοντας στις απαρχές της τέχνης της βαρελοποιίας, δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι πρόκειται για μία πανάρχαια τέχνη και χρήση του βαρελιού από τα χρόνια της ελληνικής αρχαιότητας.

Αργότερα, επί Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και επαφής των Ρωμαίων με τους Γαλάτες και τα γαλλικά βαρέλια, που έκαναν χρήση για την παρασκευή κρασιού και μπίρας, η τέχνη αυτή απόχτησε μεγαλύτερη αναγνώριση παγκοσμίως.

Στον χώρο μας, την περιοχή του Πωγωνίου, η ύπαρξη απέραντων εκτάσεων δρύινων δασών, έκανε δυνατή την εύκολη εξασφάλιση ποσοτικής και ποιοτικής πρώτης ύλης για την κατασκευή βαρελιών.

Η τέχνη κάθε βαρελοποιού ξεχωριστά, το είδος της βελανιδιάς, ο χρόνος που κόβεται, καίγεται η δρύινη ξυλεία και το μέγεθος του βαρελιού, επηρεάζουν σημαντικά τη γεύση του κρασιού.

Το ευνοϊκό περιβάλλον και το γεγονός ότι τα δύο χωριά: η Σωπική και η Τσιάτιστα, σε σύγκριση με τα άλλα χωριά του Πωγωνιου, παλιά προτιμούσαν λιγότερο την ξενιτιά, ώθησαν τους κατοίκους να ασχοληθούν με τεχνικά επαγγέλματα και κυρίως με την βαρελοποιία.

Το πόσο, βαθιά στους αιώνες, βρίσκεται η αφετηρία της συγκεκριμένης ενασχόλησης, αρκεί να αναφερθούμε σε ένα ιστορικό γεγονός που έχει πάρει πλέον διαστάσεις μύθου και κυκλοφορεί χρόνια τώρα: Ότι οι Σωπικιώτες την περίοδο που τα τουρκικά στρατεύματα στρίμωξαν τον Αλί Πασά στο χωριό τους, τον προστάτεψαν. Συγκεκριμένα τον έκρυψαν μέσα σε ένα βαρέλι κρασιού, χωρισμένο στα τρία. Στη μέση του υπήρχε κενό. Από τις άκρες κρασί και στη μέση έκρυψαν τον Αλί.

Λένε πως οι Τσιατιστινοί ειδικεύονταν κυρίως στα μικρά σκεύη, όπως στα βαρέλια (μπούντενες), ντρομπολίτσες για γαλακτοκομικά, στις βαρέλες, στις ντρεβενίτσες ή μπούκλες για νερό, στα καρδάρια για τουρσί. Ενώ οι Σωπικιώτες κυρίως στα μεγάλα σκεύη, τα βαγένια, κλπ.

Τα μπουλούκια των μαστόρων από τα δυο αυτά χωριά, περιόδευαν εκτός από την Ήπειρο, στα Τρίκαλα, την Πελοπόννησο και έφταναν μέχρι το Μπεράτι, στο βάθος της Αλβανίας. Ο Βασίλης Τσιόπος στο βιβλίο του «Η Σωπικη – ιστορία – παράδοση» γράφει ότι, ασκώντας το επάγγελμα του βαρελοποιού, οι Σωπικιώτες είχαν επεκταθεί σε όλα τα Βαλκανικά κράτη. Αναφέρει ακόμα ότι στο Λαογραφικό Μουσείο της Θεσσαλονίκης υπάρχουν διάφορα σκεύη βαρελοποιίας στον πάτο των οποίων είναι χαραγμένη η λέξη «Σώπος». Οι Σωπικιώτες ανέπτυξαν τόσο πολύ την τέχνη αυτή, που το 1932 αναγκάστηκαν να ιδρύσουν Συνεταιρισμό Βαρελοποιών.

Επίσης, στη Σωπική, υπήρχαν αξιόλογοι σιδεράδες, οι οποίοι κατασκεύαζαν τα στεφάνια και τα σύνεργα το βαρελάδων. Αργότερα με την βιομηχανοποίηση της παραγωγής βαρελιών, άτομα απ’ αυτά τα δυο χωριά στελεχοποίησαν αρκετές βιοτεχνίες στον ευρύτερο χώρο.

Στην λαϊκή μνήμη, μεταξύ σοβαρού και αστείου, σώζονται άπειρα συμβάντα και ανέκδοτα, που σχετίζονται με τους τεχνίτες αυτούς. Ένα από αυτά είναι και η χρήση του γλωσσικού ιδιώματος, τα λεγόμενα Σώπικα, για να μην τους καταλαβαίνουν οι υπόλοιποι. Για παράδειγμα, όταν κάποιος ρώτησε έναν Σωπικιώτη για το πώς θα μπορούσε να δραπετεύσει για την Ελλάδα, ο πανέξυπνος φίλος του, για να καλύψει τα νότα του, τού απάντησε στα Σώπικα: «Ζώσε το ζουμερό – ζουμερό, ζώσε και το φλογερό και τράβα για το Δέξικο». Δηλαδή: «Πάρε το ποτάμι – ποτάμι, πάρε και το όπλο σου και τράβα για την Ελλάδα».

Μια άλλη εκδοχή της συγκεκριμένης φράσης, δίνει ο φίλος μας Σωπικιώτης, Νίκος Γκότζιας: «Ένας πατέρας έγραφε στο γιο του, που τον είχαν πάρει οι Τούρκοι γενίτσαρο, «Πέτα το φλογερό, πάρε το ζουμερό – ζουμερό και σκάστο για το κούφαλο (σπίτι)». Λέγεται ότι κάποτε δυο Σωπικιώτες αποκάλυψαν τα μυστικά της Σώπικης στους Βοστινιώτες. Τότε οι συμπατριώτες τους, τούς θεώρησαν «προδότες».

Στις μέρες μας, λόγω της ευρείας χρήσης των βαρελιών, ειδικά στην οινοποιία, στο βωμό της τεχνολογίας και βιομηχανοποίησης της κατασκευής τους, έχει μειωθεί σημαντικά ο αριθμός των ατόμων που ασχολούνται με τον παραδοσιακό τρόπο κατασκευής βαρελιών.

Κάποιους από αυτούς τους τεχνίτες τα τελευταία χρονιά, ορισμένες ταβέρνες της Αθήνας τους επιστράτευσαν στη συντήρηση των μεγάλων βαρελιών αποθήκευσης των κρασιών τους.

Στη δημιουργία Λαογραφικού Μουσείου στη Σωπική, που βρίσκεται σε προχωρημένο στάδιο, τα σύνεργα και τα παραδοσιακά εργαλεία βαρελοποιίας καταλαμβάνουν περίοπτη θέση.

Σήμερα οι κάτοικοι των δυο χωριών, ως ένδειξη φόρου τιμής στο τόσο σημαντικό επάγγελμα ανά των αιώνων, το μετέτρεψαν σε σύμβολο του χωριού τους. Στις πλατείες τους, στήσανε ομοιώματα μνημεία: «Το βαρέλι».